Steeds meer mensen maken zich zorgen over de schadelijke effecten van chemische bestrijdingsmiddelen op onze gezondheid, de natuur en ons drink- en zwemwater. Het pesticidengebruik per hectare in de Nederlandse landbouw behoort tot het hoogste van Europa. Ongeveer 20% van de gebruikte pesticiden bevat bovendien zeer zorgwekkende stoffen.

• Boeren en tuinders die met deze middelen werken ondervinden daar als eersten schade van, wat kan leiden tot ernstige ziekten (kanker, auto-immuunziekten, Parkinson).
• Maar ook omwonenden worden blootgesteld aan gifstoffen die tot in tuinen en huizen komen en in ons eten belanden.
• De normoverschrijdingen in het grondwater en de toenemende ‘vergrijzing’ zijn een risico voor (betaalbare) drinkwatervoorziening.
• Giftige bestrijdingsmiddelen zijn een hoofdoorzaak van het snelle verdwijnen van vlinders, bijen en andere insecten. En van de achteruitgang van waterleven in beken, plassen en boerensloten. Dit werkt door in de hele voedselketen. Akker- en weidevogels en andere algemene soorten verdwijnen erdoor. De schadelijke gevolgen voor andere wilde dieren zijn nog niet eens in kaart gebracht. Deze giftige stoffen verspreiden zich ook door de lucht. Zelfs in het nieuwe natuurgebied Marker Wadden is de lucht vervuild met een cocktail van 37 bestrijdingsmiddelen.[1]

[1] https://metenweten.nl/page/rapport-marker-wadden

Verantwoordelijkheid gemeenten en provincie

Gemeenten moeten (kwetsbare) burgers beschermen tegen het schadelijke gebruik van pesticiden.

De provincie is primair verantwoordelijk voor de kwaliteit van het grondwater, drinkwater en de natuur.

Ondanks vele waarschuwingen van wetenschap en waterbedrijven wordt nog steeds volop gespoten nabij kwetsbare natuurgebieden of drinkwatergebieden. In Gelderland neemt het middelengebruik dichtbij kwetsbare natuur zelfs toe, doordat veel grasland wordt omgezet naar intensieve teelten.

Sleutelrol voor de provincie

Het huidige toelatingsbeleid en de wetgeving van de landelijke overheid schieten ernstig tekort: de natuur en de kwaliteit van ons water gaan zelfs achteruit. Burgers en maatschappelijke organisaties zoals Meten=Weten voeren rechtszaken tegen boeren en tuinders, omdat overheden hen niet beschermen tegen gifgebruik in de leefomgeving.

Waar de rijksoverheid faalt moeten decentrale overheden zelf verantwoordelijkheid nemen. Provincies kunnen een sleutelrol spelen in het beschermen van mens en milieu én in het scheppen van duidelijkheid voor boeren. Zij hebben een juridische plicht om de leefomgeving, kwetsbare natuur en het drinkwater te beschermen tegen de schadelijke gevolgen van bestrijdingsmiddelengebruik. Maar de provincies, ook Gelderland, gebruiken nog lang niet alle juridische mogelijkheden die ze daarvoor hebben.

Provinciale handleiding regulering bestrijdingsmiddelen

Op 26 september presenteerden Natuur & Milieu en Urgenda de Provinciale handleiding regulering bestrijdingsmiddelen. Eerder verscheen ook al de Gemeentelijke handleiding regulering bestrijdingsmiddelen.

De provinciale handleiding geeft inzicht in welke juridische en beleidsmatige mogelijkheden de provincie heeft om bestrijdingsmiddelen of intensief bespoten teelten, zoals bollenteelt, te reguleren, begrenzen of verbieden. De handleiding laat zien hoe provincies actief kunnen sturen op het gebruik van bestrijdingsmiddelen via de Omgevingswet (onder meer rechtstreeks werkende maatwerkregelen in de Omgevingsverordening, instructies en omgevingswaarden), pachtvoorwaarden, natuurvergunningen en gronduitgifte. Wij vragen graag uw aandacht voor deze instrumenten.

Relatie bestrijdingsmiddelen met Kaderrichtlijn Water

In onze nieuwbrief van september riepen wij de PS en GS op om de aanpak van normoverschrijdingen in het (grond)water door pesticiden, nutriënten en indirecte lozingen te versnellen. De Gelderse tussenevaluatie van de KRW (2025) maakt duidelijk dat bestrijdingsmiddelen in de land- en tuinbouw, samen met het nutriëntenoverschot, een hoofdoorzaak zijn dat de provincie de waterkwaliteitsdoelen voor 2027 niet haalt. De tussenevaluatie benoemt ook duidelijk de eigen rol en verantwoordelijkheid van de provincie, onder meer door maximale inzet van instrumenten en bevoegdheden onder de Omgevingswet om grondgebruik te veranderen (zie o.a. p. 19 en 43). Toch werd recent een aantal moties afgewezen die naadloos aansloten bij de noodzaak van meer regie door de provincie.

In de evaluatie van het KRW-doelbereik blijven sloten nog veelal buiten beschouwing.

Het fijnmazige netwerk sloten is van groot belang voor de leefomgeving. Als ze goed functioneren zuiveren sloten het water met hulp van planten, zorgen ze dat soorten zich kunnen verspreiden door het landschap en zijn ze kraamkamers voor vissen, insecten en amfibieën. Recent onderzoek toont een zorgwekkend slechte ecologische waterkwaliteit van Nederlandse sloten, als gevolg van vervuiling en oplopende watertemperatuur.[1]  Er worden nog steeds verboden bestrijdingsmiddelen aangetroffen. Sinds 2009 is er nauwelijks vooruitgang.

Urgent: integrale aanpak van KRW, gezonde leefomgeving, natuurbeleid en landbouwbeleid

Hoewel evident is dat de schadelijke gevolgen van pesticidengebruik zich voordoen op vele terreinen, beroepen individuele bestuurders zich steeds op beperkte sectorale mandaten, in plaats van een integrale aanpak te presenteren.

Bestrijdingsmiddelen zijn bijvoorbeeld geen onderdeel van de kadernotitie en het ontwerpprogramma Gezonde en veilige leefomgeving, terwijl ze via bodem, (grond)water en lucht een duidelijk gezondheidsrisico vormen. De normoverschrijdende stoffen die worden gemeten in drinkwaterwinningsgebieden vallen bijna allemaal in een of meer categorieën van bodembedreigende stoffen die zijn verboden in de Omgevingsvordening.

Volgens het coalitieakkoord heeft iedereen recht op een gezonde leefomgeving, waar de druk op de gezondheid zo laag mogelijk is. In de kadernotitie Gezonde Leefomgeving zijn als uitgangspunten benoemd: 1) toepassen van het voorzorgsbeginsel, 2) integraal en in samenhang 3) samenwerken met partners. Er is urgent behoefte aan een uitwerking van deze beginselen voor het gebruik van chemische bestrijdingsmiddelen.

De uitgangspunten van de kadernotitie Gezonde leefomgeving zouden ook moeten worden toegepast in de Gelderse Omgevingsverordening en op andere beleidsterreinen, waaronder het Regionale Waterprogramma, het beleid voor de land- en tuinbouw en het natuurbeschermingsbeleid. Voor het gebruik van schadelijke bestrijdingsmiddelen in de agrarische bedrijfsvoering betekent dit dat voorkómen of drastisch beperken op de eerste plaats zou moeten staan. Het actief verminderen en uitfaseren van pesticiden is mogelijk, zoals groene koplopers laten zien, maar vergt wel een systemische omslag. Het is tijd voor echte keuzes in landgebruik, waarbij extensieve, natuurinclusieve en biologische land- en tuinbouw de meest toekomstbestendige optie zijn. Niet alleen direct rond beschermde natuur, maar in het hele buitengebied.

[1] Dit onderzoek is in opdracht van de stichting Natuur & Milieu uitgevoerd door Haskoning.

https://natuurenmilieu.nl/app/uploads/Natuur-Milieu-trendanalyse-sloten-2025.pdf